Ururimi rw'Abantu
Ibindi Byiza n'Ingaruka Ku Bantu
Inganda zinyama, amata n'amagi ntizivanga gusa ubwoko bw'izindi nyamanswa—zifata umwaka munini ku bantu, cyane cyane abahinzi, bakozi, n'abaturage b'ahantu hafi y'ibigo n'ibindi bifata amahorero. Iyi nganda ntizivanga gusa ubwoko bw'izindi nyamanswa; ivangavanga kandi ubuzima bw'abantu, umutekano, n'ibindi byiza mu bikorwa.
“Umunsi Mwiza Utangira Na Twe.”
Kubw'Abantu
Kubyara kw'izindi nyamanswa ntibishingiye ku buzima bw'abantu, kugabanya abakozi, no gushushanya abaturage. Kugira uruhare mu by'imbuto by'ubutaka bivuga ibiryo by'umutekano, ibidukikije by'isa n'izindi ntambwe ziza ku bose.
Uretse Urupfu
Kubyara kw'izindi nyamanswa ntibishingiye ku bwoko bw'izindi nyamanswa—gusinzira n'abandi kandi. Ibindi byiza by'ubuzima by'ikinyabuzima bikora buri munsi.
Amakuru:
- Gutandukana kw'izindi ndwara (urugero: bird flu, swine flu, COVID-like outbreaks).
- Gutakaza imiti y'ikinyabuzima bikora buri munsi.
- Ibindi byiza by'ubuzima bwo gukunda inyama.
- Gutakaza ibiryo by'umutekano (urugero: salmonella, E. coli contamination).
- Kugabanya imiti y'ikinyabuzima, amahormone, n'ibindi bikoresho mu by'imbuto by'ubutaka.
- Abakozi mu bigo by'ubuhinzi ntibafite umutekano no mu buzima bwabo.
- Kubyara kw'izindi nyamanswa ntibishingiye ku buzima bw'abantu.
Ingaruka Ku Buzima bw'Abantu Ziva Mu Kubyara Kw'Izindi Nyamanswa
Umutekano Wacu Uragabanutse – Kandi Uragasiga Abose.
Inyuma y'amashanyarazi y'ibigo by'ubuhinzi bw'izindi zinyamaswa n'ibisabanyamaswa, zombi izindi zinyamaswa n'abantu barababara cyane. Imiti iramenyekana kugira ngo hatangwe ibirimo ibiraro by'ubuhinzi bw'izindi zinyamaswa, mugihe abaturage hafi barashyirwa mumwanya wo kubaho n'umwanda ukabije n'amazi y'umwanda. Korporasi z'ububasha zirashakisha abakozi, abahinzi, n'abaguzi — byose mugihe babuza ibyo izindi zinyamaswa zifite — kubw'ububaji. Ukuri ni iteka: ubuhemba bw'izindi zinyamaswa bwaguye kandi bukeneye impinduka.
Ubuhinzi bw'izindi zinyamaswa ni imwe mu mpamvu z'ubutayu, umwanda w'amazi, n'ubuzima bw'izindi zinyamaswa, kugira ngo dusohoreho ibyo tubamo. Muri bisabanyamaswa, abakozi barahura n'ubukandida, imashini mbi, n'ubushobozi bwo gukomerwa, byose mugihe barashyikirwa mu gahato ko gutunganya izindi zinyamaswa muri kino gihe.
Iki gikorwa kigumyeho kandi gifite ubuzima bw'abantu. Ukuva ku buzima bwo kurwanya antibiotiki no gucika intege n'uburwayi bwo gusaza, ibigo by'ubuhinzi bw'izindi zinyamaswa byagaragaye nk'umwanya w'uburwayi bukomeye. Abasayansi bagaragaza ko ntidutuka impinduka, ibyago by'uburwayi bwo kuzaza birashobora kuba birenze ibyo twabonye.
Ni igihe cyo guhura n'ukuri no kubaka ubuhemba bw'izindi zinyamaswa bufite izindi zinyamaswa, bukinga abantu, kandi bukahesha icyo twese tugirane.
Amakuru
400+ ibintu
ya gaze zihumanya na toni miliyoni 300+ z'amashashara zikozwe n'ibigo by'ubucakara, bihumanya hewa yacu n'amazi.
80%
ya antibiyotiki ku isi zikoreshwa mu miryango y'abaturage, kugira ngo zongere kubyimbiriza.
Toni ijana na mirongo itandatu
Ubushakashatsi bw'agriculture bw'imisozi bwagiyeho gukora cyane ku isi hose.
75%
byo bw'ubutaka bw'agriculture bushobora kuba bw'ahantu ku isi ku bushake hamwe n'isoko ry'imisozi n'indi ikoreshwa mu kugira ngo ubutaka bw'Amerika, Ubushinwa na Union Europea bwahuriye hamwe.
Ikibazo
Abakozi, Abahinzi, n'Abaturage
Abakozi, abahinzi, n'abaturage hafi barahura n' ibyago by'ubuhinzi bw'izindi zinyamaswa mu kibazo. Iki gikorwa gikomeza ubuzima bw'abantu bwo gukomerwa n'uburwayi budakira, mugihe umwanda w'ubutayu n'ubushobozi bwo gukora budahagije bigira ingaruka ku buzima bwa buri munsi.
Ingaruka Zibujije Ku Ruhanga Mu Gikorwa: Kuba Mu Kivume no Kurwara
Kubwirizwa gupfa amajinyi y'izindi n'umunsi ku wundi, ukamenya neza ko buri kimwe kiri mu bwoba no mu kurwara. Ku bafite umwuga wo mu igikorwa, ubu buryo bwo mu munsi ku munsi buzareka ibimenyetso by'ubushinjacyere bifatiye. Bavuga iby'ububabare budashira, ubwoba bw'umwijima, n'uburyo bworoshye bwo kwiyumva nk'abatabona imbere mu rwego rwo kwirinda uburwayi. Amashusho y'izindi zirwara, inzwi z'inzoga zabo, n'iweto ry'amaraso n'urupfu bibajyana igihe kirekire bava ku bwenge.
Mu gihe kiriho, ubu bwoko bw'ubuzima buriho bwo gukoresha ubugome bushobora kurandura ubuzima bwabo bw'ubwenge, kubareka bari mu kibazo no mu kibazo kubera akazi kabo bakeneye kubaho.
Ibiza Bibujije n'Ingaruka Ziriho Zikorerwa n'Abakozi b'Igikorwa n'Abaturage b'Inka
Abakozi b'inka n'abafite umwuga wo mu igikorwa barashobora gukora mu buzima bubi no mu ngaruka z'ubuzima buriho buri munsi. Umwuka babasha ukenewe n'ubukonje bw'izindi, n'izindi mpumuro mbi zishobora gutera uburwayi bw'umwijima, uburwayi bwo kurangiza, n'uburwayi bw'ubwonko. Abakozi abo aribo bose ntibafite indi y'akazi ki byara mu buzima bubi, aho umwuka uri mu kibazo, aho imyuka y'amaraso n'inkonde ziriho iteka.
Ku mirongo yo gutunganya, basabwa gukora n'ibizamu byo hasi n'ibindi bikoresho biremereye ku buryo butagira ubuzima, mu gihe bazitwara ku masozi y'igikoni kandi y'isatsi, bikongerera ibyago byo kugwa n'ibyago by'umubyazi. Ubutagira umugisha bw'igikorwa cyo gukora byoroshya ntibigira ruhande rw'ikosa, kandi n'umunota umwe wo gusesuka bishobora gutera ibisebe byinshi, iminwe y'ikibaji, cyangwa akaga gakomeye gahindura ubuzima bijyanye n'amasakre maremare.
Ubuzima bukomeye bw'abagani n'abakiliye mu gikorwa cyo mu ngo z'ikinyabupfumu n'ahantu ho kuragiriza inka
Abakozi benshi mu ngo z'ikinyabupfumu n'ahantu ho kuragiriza inka ni abagani cyangwa abakimbiye mu gihugu babereye mu kwiyemeza kw'abaturage n'ibyago by'ubukene, bakemera akazi gakomeye bitewe n'ubukene. Barahinga iminsi y'ikigongwe n'amahoro make n'amaboko make, buri gihe bafite ubwoba bwo kuzana ikibazo cy'akazi k'abakozi cyangwa uburyo bwo kubabaza bashobora kubura akazi — cyangwa se bagasubizwa mu bihugu byabo — kubereka ubudashobora gukora neza cyangwa se kwigenga kw'uburenganzira bwabo.
Ubutindi bw'abaturage batuye mu ngoma y'ikinyabupfumu n'umwanda w'ibinyabutabire
Abafamiliya abatura hafi y’imijyi y’inyamanswa bakeneye kuba bakomeje gukora ibibazo n’ibiza ku muhande w’ikintu cyose mu buzima bwabo bwa buri munsi. Umwuka w’ahantu hari imijyi y’inyamanswa uba ufite akazi gakomeye ka ammonia na hydrogen sulfide bivuye mu mirambo y’inyamanswa myinshi. Amashyamba y’imyanda ntiborohera gusa kandi ahubwo n’akazi gakomeye k’uko gushonga, bishobora kutwika mu migezi y’ahantu hafi, mu migezi n’ahandi mu maji. Ubugizi bwa hafi bushobora kugera mu maboko n’amazi yo kunywa, bikagira ingaruka mu guhura n’ibinyabuzima bibi mu baturage bose.
Abana muri iyi miryango bakeneye gukora ibibazo by’ubuzima, buri gihe bakeneye gukora ibibazo by’umwuka, bakeneye kurangiza n’indi miryango y’ubuzima kubera umwuka w’ibinyabuzima. Abagabo buri gihe bakeneye kurangiza n’ubundi buryo bwo mu mutwe n’ubundi buryo bwo mu mubiri bazize ubugizi bwa hafi buri munsi. Kugeza mu gihe cyo mu mutwe, uburwayi bwo mu mutwe bwo mu miryango y’abafamiliya buri gihe bukeneye kurangiza n’ubundi buryo bw’ubuzima bw’umwuka, bukeneye kurangiza n’uburwayi bwo mu mutwe. Ku bafamiliya ba bo, imijyi y’inyamanswa ikeneye kurangiza n’uburwayi buri gihe, ikaba ngombwa kwirinda.
Ikibazo
Kubera iki bintu by’Inyamanswa biba ngombwa
Amakuru ku Nyama
Ntabwo wikeneye inyama. Abantu ntiborohera kuba abakoresha inyama, kandi n’iyo bakoresha inyama nke bishobora kubagirira nabi mu buzima bwabo, bakeneye kurangiza n’uburwayi bwo mu mutwe.
Ubuzima bw’umutima
Kuri nyama byoza cholesteroli n'ubwonko bw'amaraso, bikongerera umuntu urwego rw'inkorora y'umutima n'ubwonko. Ibi bifitanye isano na mafura yuzuye, poroteyine z'izindi nyamaswa, n'icyuma cya haem cyangwa ibirimo muri nyama. Ubushakashatsi bugaragaza ko zose nyama itukura n'iyera zikoresha cholesteroli, mugihe imirire idafite nyama itabikora. Nyama zishyushwe zikongerera urwego rw'inkorora y'umutima n'ubwonko kurushaho. Kugabanya kuri mafura yuzuye, ahanini ziri muri nyama, amata n'ibiyiko, byakoresha cholesteroli kandi bikagira uruhare mu guhindura inkorora y'umutima. Abantu bagakurikiza imirire ya vegan cyangwa imirire y'ibinyampeke ntibafite ibyo kurya byinshi, bafite ibyago bike cyane byo kurwara inkorora y'umutima hagati ya 25 na 57 ku ijana.
Shukeri y'ubwoko bwa 2
Kuri nyama byakongerera urwego rw'umuntu kurwara shukeri y'ubwoko bwa 2 ikagera kuri 74%. Ubushakashatsi bwagaragaje isano iri hagati ya nyama itukura, nyama zishyushwe, n'inyoni n'uburwayi, ahanini kubera amasohoro nka mafura yuzuye, poroteyine z'izindi nyamaswa, haem iron, sodium, nitrites, na nitrosamines. Nubwo ibiryo nka amata y'afutiye, ibiyiko, n'ibiryo by'ubusa nabyo bigira uruhare, nyama ikomeza kuba umwe mu muturage ukomeye kuri shukeri y'ubwoko bwa 2.
Umuriro
Inyama zirimo kompositi zijyanye na kanseri, zimwe mu izo zikaba zizemo naho izindi zikaba zikorerwa mu gikuriro no mu bikorwa byo kuyihinga. Mu mwaka wa 2015, OMS yasanze ko inyama zihinzwe zikaba zikwirije kanseri kandi inyama zitukura nazo zikaba zikwirije kanseri. Kurya inyama zihinzwe zikaba 50g ku munsi byongera ibyago byo kurwara kanseri y'umwijima ku kigero cya 18%, kandi inyama zitukura zigera kuri 100g nazo zikongera ibyago ku kigero cya 17%. Ibitangazamakuru byerekana kandi ko inyama zijyanye na kanseri y'inda, y'umwijima, y'ubwonko, y'amatungo, y'inkari, y'ibere, n'iy'umuryango w'urupfu.
Urupfu rw'amarenga
Urupfu rw'amarenga ni uburwayi bw'amarenga bukomoka ku byuma bya asidi ya uric, bikabyara ububabare bukabije mu gihe cyo kurwara. Asidi ya uric ikorerwa igihe purine zikorerwa mu nyama zitukura n'izindi (nk'umwijima n'inkari) n'amafi amwe n'amwe (nka anchovies, sardine, na mussel) zikorerwa. Alakolo n'amazi ameze nk'itabi n'indi nkwa n'amata y'ubuki kandi akongera urwego rwa asidi ya uric. Kurya inyama buri munsi, cyane cyane izitukura n'izindi, byongera cyane ibyago byo kurwara urupfu rw'amarenga.
Uburemere
Uburemere bwongera ibyago byo kurwara indwara z'umutima, z'ubwonko, z'amarenga, n'indi, kandi bukagira ingaruka ku mugongo no ku bwonko. Ibitangazamakuru byerekana ko abarya inyama nyinshi bakunda kuba abafite uburemere. Ibiganiro by'ibihugu 170 byerekana ko kurya inyama byongera uburemere, nk'uko byemejwe n'amashyaka ku binyobwa birimo sukari, kubera inyama zirimo mafura kandi zikaba zikoreshwa mu gukora amavuta.
Uburwayi bw'ubwonko n'inkari
Kuryama inyama nyinshi birashobora kongera umutwaro ku bubuno bwawe ukaba bikagira n'ubundi buryoheza amagufwa yawe. Ibi bikaba byabaho kubera ko amino acide ziri muri poroteyine z'izindi nyamaswa zikora acide izimenyesha. Niba utabonye kalisiyumu ihagije, umubiri wawe ukayitwara mu magufwa yawe kugirango yuzuure acide. Abantu benshi bafite ibibazo by'ububuno barashobora guhura n'ikibazo, kuryama inyama nyinshi bikaba byongera ubundi buryoheza bw'amagufwa n'ubukonje. Guhitamo kurya ibiryo bitarimo inyama byinshi bikaba byagufasha kurinda umutwaro w'ubuzima bwawe.
Kurwara ibiryo
Kurwara ibiryo, bidasubirwamo kenshi n'inyama zanduye, inyoni, amagi, ifi, cyangwa amata, bishobora gutera ubwandu mu nda, kuruta, gusinzira mu nda, umwuka mubi, n'umunaniro. Ibi bikaba byabaho igihe ibiryo byanduye n'amakoko, virusi, cyangwa sumu—kenshi kubera ko bidashingiye neza, kubika, cyangwa kubigenza neza. Ibiryo byinshi ntibiba bifite amakoko; iyo bikaba byatera ubwandu, bikaba bidasubirwamo kenshi n'anduye ry'amashyamba cyangwa ububi bw'ubuhinzi.
Kurwanya imiti y'ubwandu
Amarimbu menshi y'inyamaswa makuru arashobora gukoresha imiti y'ubwandu kugirango abone inyamaswa zifite afurika kandi zikamara neza. Ariko, gukoresha imiti y'ubwandu bingi cyane bikaba byatera ubwandu bw'ubukoko, rimwe na rimwe bidasubirwamo. Ibi bikaba byatera ubwandu bukomeye cyane cyangwa se bukaba bwarashije. Gukoresha imiti y'ubwandu mu nyamaswa no mu borozi by'ifi bikaba byagaragaye, kandi kugabanya ibiryo by'inyamaswa—mu rwego rwo kugira ibiryo bya vugi—bikaba byagufasha kurinda ubwandu bukomeye.
Ibisohoka
- Institute z'igihugu z'ubuzima (NIH)- Inyama itukura n'ubwandu bw'umutima
https://magazine.medlineplus.gov/article/red-meat-and-the-risk-of-heart-disease#:~:text=New%20research%20supported%20by%20NIH,diet%20rich%20in%20red%20meat. - Al-Shaar L, Satija A, Wang DD n'abandi. 2020. Gukoresha inyama itukura n'uburyo inyungu z'ubuzima bwo mu mutima zitera mu bagabo bo muri Amerika: ubushakashatsi bw'ibitekerezo. BMJ. 371:m4141.
- Bradbury KE, Crowe FL, Appleby PN n'abandi. 2014. Kigemura cya kolesteroli, apolipoproteine A-I na apolipoproteine B mu bantu 1694 barya inyama, barya ibiryo, abashaka ibiryo, n'abarya ibiryo gusa. European Journal of Clinical Nutrition. 68 (2) 178-183.
- Chiu THT, Chang HR, Wang LY, n'abandi. 2020. Ibiryo by'abashakaga ibiryo n'uburyo bikwiriye mu bantu 2 bo muri Tayiwani. Neurology. 94(11):e1112-e1121.
- Freeman AM, Morris PB, Aspry K, n'abandi. 2018. Inzira y'abaganga mu kwiga ku rutonde rw'ubuzima bwo mu mutima: Icyiciro cya II. Journal of the American College of Cardiology. 72(5): 553-568.
- Feskens EJ, Sluik D na van Woudenbergh GJ. 2013. Gukoresha inyama, indwara y'icyuka, n'uburyo ikwiriye. Current Diabetes Reports. 13 (2) 298-306.
- Salas-Salvadó J, Becerra-Tomás N, Papandreou C, Bulló M. 2019. Ibiryo by'abashakaga ibiryo mu kurwanya indwara y'icyuka rya 2: Inyandiko y'abashakashatsi. Advances in Nutrition. 10 (Suppl_4) S320\S331.
- Abid Z, Cross AJ na Sinha R. 2014. Inyama, amata, na kanseri. American Journal of Clinical Nutrition. 100 Suppl 1:386S-93S.
- Bouvard V, Loomis D, Guyton KZ n'abandi, International Agency for Research on Cancer Monograph Working Group. 2015. Kurya inyama itukura n'inyama zishyushwe. The Lancet Oncology. 16(16) 1599-600.
- Cheng T, Lam AK, Gopalan V. 2021. Ibiryo bikuramo polycyclic aromatic hydrocarbons n'uburyo bikwiriye mu kanseri yo mu nda. Critical Reviews in Oncology/Hematology. 168:103522.
- John EM, Stern MC, Sinha R na Koo J. 2011. Konsumindi nyama, imiterere yo guteka, imyuka nyama, n'uburyo bwo kwandura kanseri ya prostate. Nutrient na Kanseri. 63 (4) 525-537.
- Xue XJ, Gao Q, Qiao JH nibindi. 2014. Nyama itukura no gutekwa no kuyishyira hamwe n'uburyo bwo kwandura kanseri y'umupfu: iperereza rya doseresponse meta-analysis ry'ibitabo 33 byatangajwe. International Journal ya Clinical Experimental Medicine. 7 (6) 1542-1553.
- Jakše B, Jakše B, Pajek M, Pajek J. 2019. Uric Acid na Plant-Based Nutrition. Nutrient. 11 (8): 1736.
- Li R, Yu K, Li C. 2018. Amashanyarazi yo kurya n'uburyo bwo kwandura gout na hyperuricemia: iperereza rya meta-analysis na review y'abahanzi. Asia Pasifika Jarida rya Clinical Nutrition. 27 (6) 1344-1356.
- Huang RY, Huang CC, Hu FB, Chavarro JE. 2016. Ibyo kurya by'abanyamwimerere no Guhindura Ibiro: Iperereza rya Meta-Analysis ry'Ubushakashatsi bwa Randomized Controlled. Jarida ya General Internal Medicine. 31 (1): 109-16.
- Le LT, Sabaté J. 2014. Kurenga nta nyama, n'ubuzima bwiza bw'ibyokurya by'abavandimwe: ibisubizo by'ibikorwa by'abahanzi Adventiste. Nutrient. 6 (6): 2131-2147.
- Schlesinger S, Neuenschwander M, Schwedhelm C nibindi. 2019. Amagambo y'ibyo kurya n'Uburemere, Ubukana, no Guhindura Ibiro: Iperereza rya Systematic Review na Dose-Response Meta-Analysis ry'Ubushakashatsi bw'Abategarugori. Ihindagurikira mu kurya. 10 (2): 205-218.
- Dargent-Molina P, Sabia S, Touvier M nibindi. 2008. Amashanyarazi, imyuka y'acyda ndetse na calcium n'uburyo bwo kwandura indwara ya menopause mu banyamwimerere E3N French abagore. Jarida rya Bone na Mineral Research. 23 (12) 1915-1922.
- Brown HL, Reuter M, Salt LJ nibindi. 2014. Umururuzo wa inkoko wongera kwiyongera kw'ikintu no gukora film ya Campylobacter jejuni. Icyemezo gishyirwa mu kigeragezo Microbiology. 80 (22) 7053–7060.
- Chlebicz A, Śliżewska K. 2018. Kampiloobacteriosis, Salmonelose, Yersiniose, na Listerioze nkuru zandurirwa n'izindi zabyaye: Ubufatanye. International Journal of Environmental Research and Public Health. 15 (5) 863.
- Umunsi w'ubushakashatsi bw'ubukore bw'UK. 2019. Kuba utitabira uburozi. Kureba kuri:
www.antibioticresearch.org.uk/about-antibiotic-resistance/ - Haskell KJ, Schriever SR, Fonoimoana KD nabandi. 2018. Kuba utitabira uburozi ni bike muri Staphylococcus aureus yafashwe muri ako kanyamune k'uburozi ugereranije n'aka kanyamune k'uburozi gakoreshwa. PLoS One. 13 (12) e0206712.
Iby'ubusobanuro ku bire ba nshuti
Amata y'inka ntago ari ay'abantu. Kunywa amata y'indi nshuti ntago ari ibintu kamere, ntago ari ingenzi, kandi bishobora guteza ibibazo mu by'ubuzima bwawe.
Kunywa amata n'kutabasha kwenda umusemburo w'amata
Abantu 70% ku ijana ku isi ntibabasha gusenda umusemburo w'amata, kuko ubushobozi bwawe bwo kuwusenda bugenda bwaguka nyuma y'imyaka yo kurangiza. Ibi ni ibintu kamere—abantu b'ubwanzi barya amata y'iy'abo nkomoko. Ibindi bantu benshi muri Asia, Afurika, na Amerika y'Epfo, amata aba ari ingenzi mu guteza ibibazo mu mihogo n'indi mirwayo. N'abo bana ntibakwiye kunywa amata y'inka, kuko ibyo aba ari byo bishobora kubateza ibibazo mu bya bafuni n'ubuzima muri rusange.
Hormone mu mata y'inka
Inka zikoreshwa mu gihe ziri mu bw'imbere, bikaba bituma amata yazo aba ari ingenzi mu hormone—nk'35 mu kigongwe kimwe. Izi hormone z'ingenzi mu gukura no mu buzima bw'izindi nshuti, zikaba zikoreshwa mu guteza kanseri mu bantu. Kunywa amata y'inka ntago bikoreshwa mu kuzana izi hormone mu mubiri wawe gusa, ahubwo bikaba bikoreshwa no mu guteza IGF-1, hormone ikoreshwa cyane mu guteza kanseri.
Amarira mu mata
Inka zifite mastitis, infektiyo y'ububare y'ububare, zirekura amashanyarazi y'ubusa, imiryango y'ubusa, n'amabakiteri mu mazi yazo - azwi nka somatic selile. Iyo infektiyo imaze kugira nabi, niko igiraho zirenze. Muri rusange, ibirimo "somatic selile" ni pus muke mu mazi y'amazi.
Imboga n'Acne
Ibizamini byerekana ko amazi n'imboga byongera cyane ibyago byo kugira acne - kimwe cyabonywe mu kwiyongera kwa 41% hamwe n'ikiganiro kimwe gusa ku munsi. Abakora umubiri bakoresheje inyama za proteyine babanje kugira acne, bikagenda neza iyo bamaze. Amazi yongera hormone izamura umubiri, bikagira acne.
Allergie y'amazi
Kugerageza lactose intolerance, allergie y'amazi y'inka ni imirwano y'ikimenyetso cy'amazi proteyine, cyane cyane abato n'abakiri bato. Amashyano mabe, imihango, iseseme, uruhu, uruhu, eczema, na asthma. Abana bafite allergie babanje kugira asthma, kandi rimwe na rimwe asthma ikomeza n'iyo allergie iba myiza. Gukosora imboga birashobora kubafasha abana bafite ibyiza.
Amazi n'ubuzima bw'amagufa
Amazi ntabwo ari ingenzi kugira amagufa akomeye. Icyemezo cy'ubuzima bwa vegan cyiza gitanga ibintu byose by'ingenzi mu buzima bw'amagufa - proteyine, calcium, potassium, magnesium, vitamine A, C, K, na folate. Umuntu wese agomba gufata vitamine D supplements keretse iyo aba afite izuba ihagije umwaka wose. Ubushakashatsi bwerekana ko proteyine y'ibimera ifasha amagufa kuruta proteyine y'izindi nyamaswa, bikiyongera mu buzima bw'umubiri. Ubukorikori bw'umubiri nabyo ari ingenzi, kuko amagufa agomba kugira ikizwi kugira ngo abe akomeye.
Umuriro
Ubunyobwa n'ibinyobwa by'ubunyobwa byongera ibyago byo kurwara kanseri nyinshi, cyane cyane kanseri ya prostate, ovarian, na kanseri y'ubere. Ubushakashatsi bwa Harvard bwabashije abantu 200.000 bwabonyeko buri buri icyaricyo kimwe cya kabiri cy'ubunyobwa bw'ubunyobwa bwongera ibyago byo gupfa kanseri 11%, hamwe n'ubushakashatsi bwinshi ku kanseri ya ovarian na prostate. Ubushakashatsi bugaragaza ko ubunyobwa bwongera IGF-1 (umwimirize ukomeye) mu mubiri, ushobora guteza imbere kanseri. IGF-1 y'ubunyobwa na homone z'ubusanzwe nka oestrogens ishobora no guteza cyangwa gushyigikira kanseri zikurikiranwa na hormone nka kanseri y'ubere, ovarian, na uterine.
Indwara ya Crohn n'Ubunyobwa
Indwara ya Crohn ni indwara idakingira igikirazira cya sisitemu y'umanura ishobora gutera ibibazo. Iherereye ku bunyobwa bwa MAP bacterium, itera indwara mu ngurube kandi ikagera mu gihe cyo gucumbika, igasiga ubunyobwa bw'ingurube n'ibisebe. Abantu bashobora kurwara no kurya ubunyobwa cyangwa guhuma umwuka w'isuku. Nubwo MAP itatera Crohn kuri buri muntu, ishobora gutera indwara mu bantu bashobora kurwara.
Urwanda rwa 1 rwa shukeri
Ubwandu bwa diyabete bwo mu bwoko bwa mbere ubusanzwe bwavuka mu ntangiriro y'umwana mugihe umubiri ukora insuline nkeya cyane canke ntakora na bumwe, iyi ni hormone ikenewe kugirango seli zishobore kuronka sukari no gukora energy. Hatabaye insuline, isukari iri mu gitondo iriyongera, itera ingorane zikomeye mu kibiri nk'ubwandu bw'umutima n'ukwangiza kw'ugwire. Mu bana bafite genotype y'iterwa ry'ubwandu bwa diyabete, kunywa amata ya ng'ombe bishobora gutera autoimmune reaction. Uretse ibyo, ingaragu z'amatungo zishobora guhaha amata proteini — kandi bishoboka bacteria nka MAP ziri mu mato ya pasteurisé — kandi bidashemezwe, kwangiza insuline ikora seli mu kongore. Ibi bikwirakwiza iterwa ry'ubwandu bwa diyabete bwo mu bwoko bwa mbere, ariko ntibakora kuri bose.
Ubwandu bw'umutima
Ubwandu bw'umutima, canke cardiovascular disease (CVD), iterwa no kuzura kwa mafuta mu muto mikuru, kuyakunyangasa no kuyakomaza (atherosclerosis), ibi bikagabanya amaraso y'agera ku mutima, ubwonko, canke umubiri. Cholesterol iri mu gitondo ni umugambanisho mukuru, ikora ibi bifata mafuta. Imito mito mikuru nayo iriyongera mu maraso, akenshi ibi biba igimenyetso cya mbere cyo kurindira. Ibiryo nka butter, cream, amata yuzuye, chizi zifitemo mafuta menshi, dairy desserts, n'inyama zose zifitemo saturated fat, ibi bikiyongera kuri cholesterol. Kuzirya buri munsi bitera umubiri kubyara cholesterol irenze.
Ibisohoka
- Bayless TM, Brown E, Paige DM. 2017. Lactase Non-persistence na Lactose Intolerance. Current Gastroenterology Reports. 19(5): 23.
- Allen NE, Appleby PN, Davey GK et al. 2000. Hormone na diet: low insulin-like growth factor-I ariko normal bioavailable androgens mu bagabo barya vegan. British Journal of Cancer. 83 (1) 95-97.
- Allen NE, Appleby PN, Davey GK n'abandi. 2002. Umuco w'uburyo ku igipimo cya serum insulin nka growth factor I n'icyo gikora mu ngingo nyamukuru mu 292 abagore abariya inyama, abarye imibere n'abarya imboga. Cancer Epidemiology Biomarkers and Prevention. 11 (11) 1441-1448.
- Aghasi M, Golzarand M, Shab-Bidar S n'abandi. 2019. Ubushakashatsi ku bwongereza bwa amata n'uburwayi bwa acne: Meta-analysis y'ubushakashatsi. Clinical Nutrition. 38 (3) 1067-1075.
- Penso L, Touvier M, Deschasaux M n'abandi. 2020. Umuco hagati y'uburwayi bwa acne ku bagore n'uburyo buri bwohereza imboga: Ibyavuye mu bushakashatsi bwa NutriNet-Santé. JAMA Dermatology. 156 (8): 854-862.
- BDA. 2021. Amata allergy: Ingingo z'uburyo. Available from:
https://www.bda.uk.com/resource/milk-allergy.html
[Ibyavuye ku ya 20 Ukuboza 2021] - Wallace TC, Bailey RL, Lappe J n'abandi. 2021. Ubushakashatsi ku bwongereza bwa amata n'ubuzima bw'amagufa mu gihe cy'ishyaka: Ubufatanye n'ubushakashatsi. Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 61 (21) 3661-3707.
- Barrubés L, Babio N, Becerra-Tomás N n'abandi. 2019. Umuco hagati y'ubwongereza bw'ibicuruzwa by'amata n'uburwayi bwa kanseri mu bantu bakuru: Ubufatanye n'ubushakashatsi. Advances in Nutrition. 10(suppl_2):S190-S211. Erratum in: Adv Nutr. 2020 Jul 1;11(4):1055-1057.
- Ding M, Li J, Qi L n'abandi. 2019. Ubushakashatsi ku bwongereza bwa amata n'uburyo bwo kugwa mu bagore n'abagabo: Igihe cy'ubushakashatsi. British Medical Journal. 367:l6204.
- Harrison S, Lennon R, Holly J n'abandi. 2017. Amata ari mu bwongereza bw'uburwayi bwa kanseri ya prostate cyangwa uburyo bw'ikiguzi via effects kuri insulin nka growth factors (IGFs)? Ubufatanye n'ubushakashatsi. Cancer Causes and Control. 28(6):497-528.
- Chen Z, Zuurmond MG, van der Schaft N n'abandi. 2018. Ibiryo by'ibimera ugereranije n'ibyo zabyinira ndetse n'ukwirana kw'insuline, prediabete na diyabete yo mu cyiciro cya 2: ubushakashatsi bwakozwe i Rotterdam. Gani ya Yeropiya y'Ubushakashatsi ku Buzima. 33(9):883-893.
- Bradbury KE, Crowe FL, Appleby PN n'abandi. 2014. Kigemura cya kolesteroli, apolipoproteine A-I na apolipoproteine B mu bantu 1694 barya inyama, barya ibiryo, abashaka ibiryo, n'abarya ibiryo gusa. European Journal of Clinical Nutrition. 68 (2) 178-183.
- Bergeron N, Chiu S, Williams PT n'abandi. 2019. Ingaruka z'inyama itukura, inyama y'umweru, n'amoko y'amavuta atari ay'inyama ku maraso mabi mu gihe cy'ubushakashatsi ku kurya kw'ibinyobwa bike cyane ugereranije n'ibyo kurya byinshi birimo mafura: ubushakashatsi bwakozwe ku bantu bafashijwe n'itonde ry'abo bakoraho [Ibishushanyo bisohotse bisobanurwa muri Am J Clin Nutr. 2019 Sep 1; 110 (3): 783]. Gani y'Amerika y'Ubushakashatsi ku Kurya. 110 (1) 24-33.
- Borin JF, Knight J, Holmes RP n'abandi. 2021. Ibiryo by'ibimera bikoreshwa mu gisimburwa cy'ubushakashatsi ku maraso n'ubwandu bw'inkorora. Gani y'Ubushakashatsi ku Kurya. S1051-2276 (21) 00093-5.
Ukuri ku Mayira
Amayira ntiyaba meza nk'uko bimeze. Ubushakashatsi bwerekana ko amayira ahuzwa n'ubwandu bw'inkorora, stroke, diyabete yo mu cyiciro cya 2, na kanseri zimwe. Kureka kurya amayira ni umwe mu muhango wo kugira ubuzima bwiza.
Inkorora n'Amayira
Indwara y'umutima, akenshi yitwa indwara y'umutima, iterwa no kugwiza kw'ibiribwa (amavuta) byinjira mu mirere y'amaraso, bikayica kandi bikayobya, bikagabanya urugendo rw'amaraso n'ibibazo nk'uburwayi bw'umutima cyangwa stroke. Umusemburo mwinshi mu maraso ni ingenzi, kandi umubiri ukora umusemburo wose ukeneye. Amagi aba mu musemburo mwinshi (hafi miligarama 187 ku magi), bishobora kongera umusemburo mu maraso, cyane cyane iyo aririye hamwe n'amavuta menshi nk'inyama cyangwa amashaza. Amagi kandi akaba ari inyunganira muri choline, ishobora gukora TMAO - umwunyungane uhwanye no kwiyongera kw'ibiribwa mu mirere y'amaraso no kwiyongera kw'indwara y'umutima. Ubushakashatsi bwerekana ko kurya amagi buri munsi byongera uburwayi bw'umutima kugera kuri 75%.
Amagi na Kanseri
Ubushakashatsi bwerekana ko kurya amagi kenshi bishobora gutera indwara zifitanye isano na hormone nka kanseri y'ibere, ya prostate, na kanseri y'ivubyi. Umusemburo mwinshi na choline biri mu magi bishobora gushyigikira hormone kandi bikaba ari ibiryo by'ubutaka bishobora kwiyongera kw'indwara ya kanseri.
Shukeri y'ubwoko bwa 2
Ubushakashatsi bwerekana ko kurya amagi buri munsi bishobora gukwirakabiri uburwayi bwa shukeri. Umusemburo mu magi ushobora guhindura umubiri wawe ukabaho nabi n'ukwirinda. Kurundi ruhande, ibiryo by'ubutaka bikoreshwa n'ibinyampeke bikagabanya uburwayi bwa shukeri kuko ari bike mu mavuta, kandi bikaba byinshi muri fibre kandi bikaba byuzuye muri poroteyine zifasha kugenzura shukeri mu maraso no kurinda umubiri.
Salmonella
Salmonella ni ikintu kizwi cy'umwanda mu binyobwa, kandi imyaka myinshi ikora nabi ku bwoko bw'imyanda. Itera iseseme, indahemba, urupfu, n'umusonga. Abantu benshi bifuha mu masaha mabi, ariko irashobora guteza urugomo ku bantu bafite ubumuga. Bakteri zishobora kuva mu ngo z'inkoko kandi zikorerwa mu ma egg n'ibindi by'inkoko. Gucana ibiryo neza byica Salmonella, ariko kandi ni ngombwa kwirinda kwandura ibiryo mu gihe cyo kubitegura.
Ibisohoka
- Appleby PN, Key TJ. 2016. Ubuzima bw'Iminsi yose bw'Abantu barya Imboga n'Abavuga. Kwinjira mu Bizamini by'Imirire. 75 (3) 287-293.
- Bradbury KE, Crowe FL, Appleby PN n'abandi. 2014. Kigemura cya kolesteroli, apolipoproteine A-I na apolipoproteine B mu bantu 1694 barya inyama, barya ibiryo, abashaka ibiryo, n'abarya ibiryo gusa. European Journal of Clinical Nutrition. 68 (2) 178-183.
- Ruggiero E, Di Castelnuovo A, Costanzo S et al. Moli-sani Study Investigators. 2021. Kuryama kw'ama egg n'amaraso mu bantu bakuru b'Abitaliyani. European Journal of Nutrition. 60 (7) 3691-3702.
- Zhuang P, Wu F, Mao L et al. 2021. Ama egg n'inkobe z'amaraso mu bantu b'Abanyamerika: Inyigo y'abantu bafite amatungo. PLoS Medicine. 18 (2) e1003508.
- Pirozzo S, Purdie D, Kuiper-Linley M et al. 2002. Kanseri y'umwijima, inkobe, n'ama egg: Inyigo y'igice. Cancer Epidemiology, Biomarkers and Prevention. 11 (10 Pt 1) 1112-1114.
- Chen Z, Zuurmond MG, van der Schaft N n'abandi. 2018. Ibiryo by'ibimera ugereranije n'ibyo zabyinira ndetse n'ukwirana kw'insuline, prediabete na diyabete yo mu cyiciro cya 2: ubushakashatsi bwakozwe i Rotterdam. Gani ya Yeropiya y'Ubushakashatsi ku Buzima. 33(9):883-893.
- Mazidi M, Katsiki N, Mikhailidis DP et al. 2019. Kuryama kw'ama egg n'Ubwandu bw'Abantu: Inyigo y'Abantu ku bufatanye n'Abahanga mu Mirire. Journal of the American College of Nutrition. 38 (6) 552-563.
- Cardoso MJ, Nicolau AI, Borda D n'abandi. 2021. Salmonella mu magi: kuva mu kugura kugera ku kurya- Inyigo yo gutanga ibitekerezo by'iyemererwa ry'igipimo cy'uburyo bw'urwego. Inyigo zihagije mu kimiro cya cy'ubuzima n'ubuzima bw'icyo kurya. 20 (3) 2716-2741.
Ukuri ku Gif fish
Amagi ya fish akenshi abonwa nk'afite akamaro, ariko ubujiji bw'imigezi bugatera amagi menshi ya fish kutaba meza kurya. Inyunganiramirire ya fish ntishobora kwirinda indwara z'umutima kandi ishobora guterwa n'ibinyabuzima. Guhitamo iby'urwego rw'urubuto ni byiza kurusha ubuzima bwawe n'icyo gihe.
Imisemburo mu fish
Imigezi, amapy'urugwa, n'amashyamba ku isi ariko byuzuye ubujiji n'imyanda nk'icyuma cy'ingirozi, bikajya mu mafi ya fish, cyane cyane mu mafi. Izi nyunganiramirire, harimo n'imyanda y'ihindura hormone, zishobora kwangiza ubuzima bwawe, ubwonko, n'ubuzima bw'urwego, kongera urwego rw'indwara, no guhagarika iterambere ry'abana. Gupfura fish byica ibinyabuzima bimwe ariko byongera ibinyabuzima (PAHs) bishobora guterwa n'indwara, cyane cyane mu mafi ya fish nk'ur Salmon n'ur Tuna. Abahanga batanze ko abana, abagore batwite cyangwa abanyaza ubunyinyi, n'abateganya kuba inda bwirindwa fish zimwe (urushark, urushovofi, urmarlin) no kurinda amafi menshi mu cyumweru kubera ubujiji. Amagi ya fish akenshi akoreshwa mu kurya ntiyagira ubujiji bwo kurya, rero igihe cyiza ni ukwirinda fish burundu.
Amashusho ku fish
Amaboko, cyane cyane ayo mafuta nk'isaumu, isahane, na makereyi, agaragarizwa kubera amafuta ya omega-3 (EPA na DHA). Nubwo omega-3 ari ingenzi kandi igomba guturuka mu murire wacu, amaboko ntabwo ari umwimerere yaba mwiza. Amaboko yabyara omega-3 yabyaye mu kurya imyanda, kandi insimburwa ya omega-3 y'imyanda itanga ikintu gisukuye, gisimburwa neza kuruta amafuta y'amaboko. Nubwo babishimye, insimburwa y'amafuta y'amaboko irashobora kugabanya gato ubudahangarwa bwo muri zone y'umutima kandi ntabwo bwemera indwara y'umutima. Ku bushake, amafaranga menshi angaheza ubudahangarwa bw'uburyarya (atrial fibrillation), mugihe insimburwa ya omega-3 y'imyanda ikabigabanya.
Ubworozi bw'Amaboko n'Ukwandura kwa Antibiotic
Ubworozi bw'amaboko bujyana no kurera amaboko menshi mu mahumano, ubuzima bw'ihahamuka bubyara indwara. Kugira ngo babujije indwara, ubworozi bw'amaboko bukoresha antibiyotiki nyinshi. Izi ngwara zishobora kwinjira mu mazi hafi yaho bikabyara bakiteri zirwanya antibiyotiki, rimwe na rimwe zita superbugs. Superbugs zishobora gukora ko bitagenda neza mu kurwanya indwara z'ikimenyetso kandi ziba indwara mbi cyane. Kurugero, tetracycline ikoreshwa mu bworozi bw'amaboko no mu muganga, ariko iyo kwandura kwagiye, ntigikora neza, bikaba byagira ingaruka mbi ku buzima bw'isi.
Guta n'Umurire
Guta ni indwara y'ububabare bw'iringa ry'iringa ryatewe no kubaka kwa kristu ya uric acid, bikagira ububabare bukabije mu gihe cyo kugira uburiburi. Uric acid igira igihe umubiri ukanze purines, zizwi mu kwiyongera mu nama y'igitsina, amagufa (nk'igikombe n'amagufa), n'izindi nzu z'ubwato nka anchovies, sardines, trout, tuna, mussels, na scallops. Ubushakashatsi bugaragaza ko kurya izo nzu, inyama zitukura, inzoga, na fructose byongera igitero cyo kugira guta, mu gihe kurya soya, pulses (amaganga, maharage, lentils), no kunywa kofi byakuraho.
Ubwandu bwo mu nama y'inzoka n'izindi nzu z'ubwato
Inzoka rimwe na rimwe ziba zifite bakiteri, virusi, cyangwa parasites zishobora gutera ubwandu. N'ubwo kwisya neza bidashobora gukumira indwara, kuko inzoka mbi ishobora kwandura hejuru y'inyama. Abagore batwite, abana n'abana bato bigomba kwirinda inzoka mbi nka mussels, clams, na oysters kuko ubwandu bw'ubwandu buringaniye. Inzoka mbi, yaba mbi cyangwa yiswe, ishobora kuba na toxins zishobora gutera ubwandu, kubura iseseme, kubabara mu mutwe, cyangwa kubura umutwe.
Ibisohoka
- Sahin S, Ulusoy HI, Alemdar S et al. 2020. Kuba kwa Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) mu nama y'inkoko, izindi nzu, n'inzoka mu gihe cyo gutekesha. Ubushakashatsi bw'ubumenyi bw'izindi nzu. 40 (5) 675-688.
- Rose M, Fernandes A, Mortimer D, Baskaran C. 2015. Ubwandu bw'inzoka mu mazi meza ya UK: ikigega cy'ubwandu ku bantu. Chemosphere. 122: 183-189.
- Rodríguez-Hernández Á, Camacho M, Henríquez-Hernández LA n'abandi. 2017. Kwerekura kwerekanywa kw'ingobyi zanduzi n'izindi zidakomeza mu binyobwa vyo kurya imboga n'izindi zinyamanswa mu kwihuta no mu guhingura. Imizi n'ubutayu bw'ikirere. 575:919-931.
- Zhuang P, Wu F, Mao L et al. 2021. Ama egg n'inkobe z'amaraso mu bantu b'Abanyamerika: Inyigo y'abantu bafite amatungo. PLoS Medicine. 18 (2) e1003508.
- Le LT, Sabaté J. 2014. Hejuru y'ubuzima bwo kurya imbuto, uburwayi bwa vegan: Ibiganiro by'Abadventisti. Ibinyamanswa. 6 (6) 2131-2147.
- Gencer B, Djousse L, Al-Ramady OT n'abandi. 2021. Guhindura kw'Imyaka Myiza ya Marine ɷ-3 Fatty Acids Kuongerera ku Kurwanya Atrial Fibrillation mu Gutandukanya no Gukora Meta-Analysis. Circulation. 144 (25) 1981-1990.
- Done HY, Venkatesan AK, Halden RU. 2015. Ubuhinzi bw'Imboga ntibubaho ku Ruhando rw'Imboga mu Kurwanya Ubufaransa? AAPS Journal. 17(3):513-24.
- Love DC, Rodman S, Neff RA, Nachman KE. 2011. Amagufwa y'Imboga mu kurya ibiryo by'Abanyaburayi, Amerika, Kanada, na Japani kuva 2000 kugeza 2009. Environmental Science and Technology. 45(17):7232-40.
- Maloberti A, Biolcati M, Ruzzenenti G n'abandi. 2021. Uruciru n'Ubushobozi mu Kurwanya Coronary Syndromes. Journal of Clinical Medicine. 10(20):4750.
Ingorane z'ubuzima ku Isi zivuye mu Kinyago cy'Imboga

Kurwanya Ubufaransa
Mu kinyago cy'imboga, antibiyotiki zikoreshwa cyane mu kurwanya uburwayi, gukura no kurinda uburwayi. Kurwanya kwabo bigatera abantu kurwara binyuze mu nama zanduye, kugira ubushyuhe, cyangwa se mu kirere.
Ingorane z'ubuzima:

Infekisiyo rusange nk'uko biri mu nzira ya urinary cyangwa pneumonia bigora cyane kubaho cyangwa ntibishoboke kubaho

Ishami ry'Uzima ku Isi (WHO) ryavuze ko ukwiyongera kw'ibihe bibi mu kwivura ari imwe mu ndwara zikomerera ku isi mu gihe cyacu

Imiti y'ivuriro ikomeye, nka tetracyclines cyangwa penicillin, ishobora gucika intege, ikarwara indwara zidakira zikaba icyago

Indwara z'inzoka
Indwara z'inzoka ni infekisiyo zoherezwa kuva ku zindi n'hez'ho. Ukoragirizi w'ubuhinzi bw'amafaranga ukanakoresha uburyo bw'ikoranabuhanga mu guhinga bishishikarira kw'andura indwara, hamwe na virusi nka bird flu, swine flu, na coronaviruses bikabaho ingorane z'ubuzima
Ingorane z'ubuzima:

Hafi ya 60% by'indwara z'infectious mu bantu ni zoonotic, ubuhinzi bw'amafaranga bukaba ari ingenzi cyane

Hafi y'ubushikashike hagati y'abantu n'izindi n'hez'ho, hamwe n'uburyo buke bwo kwisukura no gukumira indwara, byongera ingorane y'indwara nshya, ishobora guteza urupfu

Pandemics nk'uko COVID-19 yabaye urugero rw'ukuri kw'andura indwara kuva ku zindi n'hez'ho bikagira ingorane ku buzima n'amahoro ku isi hose

Pandemics
Pandemics zishobora guterwa n'ubuhinzi bw'amafaranga, aho hafi y'ubushikashike hagati y'abantu n'izindi n'hez'ho n'uburyo buke bwo kwisukura n'uburyo bw'ikoranabuhanga mu guhinga bishishikarira virusi na bacterie gucuka no kwandura, bikagira ingorane y'ingorane ku isi
Ingorane z'ubuzima:

Pandemics z'ak'anditswe, nka H1N1 swine flu (2009) na strains zimwe za avian influenza, zishyigikiwe n'ubuhinzi bw'amafaranga

Gutandukana kwa virusi mu zindi n'hez'ho bishobora gukora virusi nshya, ishobora kwandura vuba cyane

Kubaka ubucuruzi bw'ibicuruzwa n'izindi n'hez'ho byongeza vuba cyane kw'andura indwara z'akaga, bikagira ingorane yo kubirinda
Inzara ku Isi
Uburyo bwo Gucunga neza
Uyu munsi, umuntu umwe mu bantu icyenda ku isi ahangayikishijwe n'ubukene n'uburwayi bwo kutarya bihagije, nyamara hafi ya kimwe cya gatatu cy'ibyo twima bikoreshwa mu kulisha izindi nyamaswa aho kuba twari kubyigaburira. Iyi nzira si gusa itari myiza kuko kandi ifite ubujiji bwinshi. Ikoranabuhanga rirashobora no kugabanya uyu 'mukoresha cya kicaro' tukarya ibyo twima twatunganije, tukarongera turya abandi miriyari enye y'abantu — byinshi kuruta ibyo byari bikwiye gukora kugirango abantu batarya nabi mu gihe kizaza.
Impinduka z'uburyo twemera imikorere ya kera, nka maguru makuru ashaje, zarakoze mu gihe — none ubu twemera ko ari ishushanya rya ntungamubiri n'ibibi by'ubutaka. Ni ryari tuzemera ko ubukungu bw'inyamaswa ari kimwe? Inkuru y'uburyo bwose bw'ubutaka, amazi, n'ibyo twima, itangira gusa igace gato cya ntungamubiri, mu gihe abaturage benshi batangiye kurya nabi, ntibabasha kubona ikindi. Turi n'ubushobozi bwo guhindura iyi nkuru — gushyiraho inkuru y'ikoreshwa ry'ubutaka bwiza, ubutabazi, no kubungabunga umutungo n'ubuzima.
Utegereje nabi ibihangayikishijwe n'ubukene ku isi...
— N'uburyo byatumye habaho impinduka mu buzima bw'abantu.
Kugira ibyo urya by'imbaraga ni uburenganzira bwa muntu, ariko inkuru y'uburyo bw'ikoreshwa ry'ubutaka ikunda kwigana inyungu aho kuba abantu. Kugabanya ubukene ku isi bisaba guhindura inkuru y'uburyo bw'ikoreshwa ry'ubutaka, kugabanya uburyo bwose bw'ikoreshwa ry'ubutaka, no gushyiraho amatwara yo kubungabunga abaturage n'ubutaka.
Ubuzima Butuma Habaho Impinduka Nziza
Kugira ubuzima bwo hejuru bivuze gukora ibintu birushaho kurengera ubuzima, kurengera ibidukikije n'ubutabazi. Buri kanya tuba twarabikoze, uhereye ku bintu duharya ukugera ku byo twatumisha, bigatera ingaruka ku buzima bwacu n'izuba ry'isi yacu. Kugerageza ubuzima bushingiye ku binyampeke si ukurenga ibintu; ni ukugira ubushake bwo kwegera ibidukikije, gushimangira ubuzima bwacu no kurengera amatungo n'isi.
Ingendo ntoya twakora mu buzima bwacu bwa buri munsi, nk'uko twakora iyo twasabye ibintu bitabangamiye amatungo, kugabanya ubucafu no kwishyira mu bicuruzwa by'ibihugu, by'ishoramari, bishobora gutera abandi kwiga no gukora neza. Kuba mu butabazi no mu kwinjiza ubwenge bitera ubuzima bwiza, ubwenge buhagaze neza n'isi iringaniye.
Kurya Neza Kugira Ubuzima Bwiza
Kurya neza ni ingenzi mu kugira ubuzima bwiza, bwo hejuru. Kurya ibyo kurya bishingiye ku binyampeke bitera umubiri iby'ingenzi kandi bikagabanya ingaruka z'uburwayi. Mugihe ibyo kurya bishingiye ku matungo byagaragaye bikorerana n'uburwayi bw'umutima n'andi, ibyo kurya bishingiye ku binyampeke birimo amavitamine, imyanda, ibyoboroza umubiri n'izindi nzimwe zituma umubiri ukomera. Kugerageza ibyo kurya bishingiye ku binyampeke by'ubuzima bwiza n'ibyo kurya byiza by'izuba ry'iri, by'ingenzi ku mubiri kandi bikarangera no kurengera isi yacu izaza.
Imbaraga Zishingiye Ku Binyampeke
Abanyarwanda abari bagiye ari umvegani muri munyundo barerekana ko impinduro y'imyitozo yabakora ntaho ihuriye n'ibicuruzwa by'izindi nungwe. Kurya ibyo kurya by'umwimerere by'abantu binyuze mu gahato binyuze mu gahunda yabugenewe binyuze mu binyamanswa by'abantu ndetse n'izindi nungwe.
Guhindura Abana ngo babe Abaturage Bazigiriye
Umuryango w'abanyarwanda abari bagiye ari umvegani bafata ibyemezo byo kubaho mu rwego rwo kubaho neza, kubaho mu bwiza no kwita ku isi. Iyo abakore bakora ibyokurya by'umwimerere, bagashobora gutanga abana babo ibyokurya bazemera kandi bakomeze mu bwiza. Iyi nzira kandi irabafasha kwigisha abana kubana n'izindi nungwe mu bwiza no kubaha izindi nungwe zose.
Ibisohotse Vuba
Gukoresha imbaraga mu gihe kirekire cyabaye kibazo gikomeye muri kinyarwanda cyose.
Muri imyaka yashize, isi yabonye imbaraga mu ndwara z'zoonotic, n'ubwandu nka Ebola, SARS, ndetse n'izindi...
Mu buryo bw'ubuzima bwa uyu munsi, hari ubwinshi bw'abantu bakoresha imirire idafite inyamanswa. Yah...
Hamwe n'ukumenya kw'ingaruka mbi z'ubuzima bwacu ku bidukikije n'izindi z'izindi mpano, ubushake...
Mu gihe cyo gucunga ibiro, hari inyongerera yuzuye ya diyete nshya, izongera, na nshya zizera zerekana vuba...
Ubundi twagiye tubwirizwa gutera ibiryo kugirango dufite umutima...
Ibisobanuro by'Ubucuruzi
Igihe cy'ubwicanyi bw'izindi nungwe n'ubwana cyagaragaye cyane mu myaka yashize. Mugihe...
Kuba umuvugizi ni byinshi kuruta ibyo kurya gusa—byerekana ishyaka rikomeye n'ubushake bwo kugabanya uburibari no gushishikariza...
Kurya inyama birabonwa nk'icyemezo cyo kwigenga, ariko ibyo bikora bikagira ingaruka ku mpande zose....
Impinduka y'ikirere ni imwe mu ndwara zikomerera cyane mu gihe turiho, ifite ingaruka zikomerera ku ntumbero zombi n'...
Ubukwirinzi bw'ibinyamwuka bwari kuba umuco w'ubukoresha mpuzamahanga, ariko ingaruka zaryo zikagera kure no kurenga ibidukikije cyangwa...
Impindura z'Ibisabane
Uburyo bw'isi bugenda bwiyongera n'ukwiyongera kw'ikiguzi cy'ibyo kurya, ni ikiranga ubwoba bw'ubuhinzi...
Muri iminsi y'akamanuko, ubuzima bw'ibinyabijumba bwagiye bwinjira mu bantu benshi, atari uko bwagiye bwerekana inyungu zirangwa n'ubutabazi n'ubuzima bw'isi...
Ibisobanuro by'Ibisabane
Gukoresha imbaraga mu gihe kirekire cyabaye kibazo gikomeye muri kinyarwanda cyose.
Hamwe n'ukumenya kw'ingaruka mbi z'ubuzima bwacu ku bidukikije n'izindi z'izindi mpano, ubushake...
Kuba umuvugizi ni byinshi kuruta ibyo kurya gusa—byerekana ishyaka rikomeye n'ubushake bwo kugabanya uburibari no gushishikariza...
Ubukorikori bw'ubukorikori bwaje kuba uburyo bukomeye, bwahindura uburyo abantu bakorana n'imbaraga kandi bigatuma uburyo bwabo bw'ubuzima buba...
Umunyururu hagati y'uburenganzira bw'izindi zinyamanswa n'uburenganzira bwa muntu bwagaragaye nk'ikibazo mu bumenyi, imitekerereze n'amategeko. Mugihe...
Uburyo bw'isi bugenda bwiyongera n'ukwiyongera kw'ikiguzi cy'ibyo kurya, ni ikiranga ubwoba bw'ubuhinzi...
Ubuzima bw'Abaturage
Kurya inyama birabonwa nk'icyemezo cyo kwigenga, ariko ibyo bikora bikagira ingaruka ku mpande zose....
Kwanduza ibyo kurya by'ibinyabijumba byagaragaye ko bikunda ubuzima n'ubuzima bw'isi. Ariko, abantu bake bamenye ko ibyo...
Ubukwirinzi bw'ibinyamwuka bwari kuba umuco w'ubukoresha mpuzamahanga, ariko ingaruka zaryo zikagera kure no kurenga ibidukikije cyangwa...
Ubuzima bw'isi bwende bwagiye bwiyongera ku buryo bwinshi, kuba hari uburyo bwiza bw'ibyo kurya biba ngombwa...
Ubuzima bw'isi bwagiye bugerageza ibibazo byinshi, kuva ku buzima bw'isi kugeza ku buzima bw'abantu, kuba hari ingombwa yo guhindura ntibyabaye...
Umunyumunyu wo hagati y'Umuntu n'Umuhizi
Muri imyaka yashize, isi yabonye imbaraga mu ndwara z'zoonotic, n'ubwandu nka Ebola, SARS, ndetse n'izindi...
Igihe cy'ubwicanyi bw'izindi nungwe n'ubwana cyagaragaye cyane mu myaka yashize. Mugihe...
Kuba umuvugizi ni byinshi kuruta ibyo kurya gusa—byerekana ishyaka rikomeye n'ubushake bwo kugabanya uburibari no gushishikariza...
Ubwicanyi bw'ibinyabuzima ni ikibazo gikomeye cyagira uruhare runini ku binyabuzima n'umuryango muri rusange...
Ubukorikori bw'ubukorikori bwaje kuba uburyo bukomeye, bwahindura uburyo abantu bakorana n'imbaraga kandi bigatuma uburyo bwabo bw'ubuzima buba...
Umunyururu hagati y'uburenganzira bw'izindi zinyamanswa n'uburenganzira bwa muntu bwagaragaye nk'ikibazo mu bumenyi, imitekerereze n'amategeko. Mugihe...
Abaturage bo ku Isi
Uburyo bw'isi bugenda bwiyongera n'ukwiyongera kw'ikiguzi cy'ibyo kurya, ni ikiranga ubwoba bw'ubuhinzi...
Ubuzima bw'isi bwagiye bugerageza ibibazo byinshi, kuva ku buzima bw'isi kugeza ku buzima bw'abantu, kuba hari ingombwa yo guhindura ntibyabaye...
Ubuzima bw'ubwonko
Igihe cy'ubwicanyi bw'izindi nungwe n'ubwana cyagaragaye cyane mu myaka yashize. Mugihe...
Ubwicanyi bw'ibinyabuzima ni ikibazo gikomeye cyagira uruhare runini ku binyabuzima n'umuryango muri rusange...
Ubugizi bwononekara mu bwana n'icyo kigira mu gihe kizaza cyagaragaye cyane kandi cyanditse. Ariko, ikintu kimwe kitagaragara ni...
Ubukoroni, uburyo bukomeye kandi bw'igikoroni bwo kurwanya izindi zinyamanswa mu bukoroni, bwagaragaye nk'ikibazo gikomeye mu bwiza bw'ibidukikije....
Veganism, ikintu cyo gushaka icyo wakora mu buzima, kigamije gushyiraho uburyo bwo kwirinda ibicuruzwa by'ibinyabuzima, kigenda kiyongera mu kumenyekana ku bw'izindi nzego...
Gucura
Muri imyaka yashize, isi yabonye imbaraga mu ndwara z'zoonotic, n'ubwandu nka Ebola, SARS, ndetse n'izindi...
Hamwe n'ukumenya kw'ingaruka mbi z'ubuzima bwacu ku bidukikije n'izindi z'izindi mpano, ubushake...
Mu gihe cyo gucunga ibiro, hari inyongerera yuzuye ya diyete nshya, izongera, na nshya zizera zerekana vuba...
Ubundi twagiye tubwirizwa gutera ibiryo kugirango dufite umutima...
Indwara z'Autoimmune ni indwara z'umubiri z'umuntu zikunda guterwa n'umubiri w'umuntu ubwe wumva ko ari indwara...
Inka (Inka z'ibanze, Inka z'inka, Inka z'igikombe)
Ubutabera bw'Ubucuruzi
Igihe cy'ubwicanyi bw'izindi nungwe n'ubwana cyagaragaye cyane mu myaka yashize. Mugihe...
Umunyururu hagati y'uburenganzira bw'izindi zinyamanswa n'uburenganzira bwa muntu bwagaragaye nk'ikibazo mu bumenyi, imitekerereze n'amategeko. Mugihe...
Ubugizi bwononekara mu bwana n'icyo kigira mu gihe kizaza cyagaragaye cyane kandi cyanditse. Ariko, ikintu kimwe kitagaragara ni...
Kurya inyama birabonwa nk'icyemezo cyo kwigenga, ariko ibyo bikora bikagira ingaruka ku mpande zose....
Impinduka y'ikirere ni imwe mu ndwara zikomerera cyane mu gihe turiho, ifite ingaruka zikomerera ku ntumbero zombi n'...
Kwanduza ibyo kurya by'ibinyabijumba byagaragaye ko bikunda ubuzima n'ubuzima bw'isi. Ariko, abantu bake bamenye ko ibyo...
Ubuzima rusange
Mu isi y'uyu munsi, igikorwa cy'uko twitondera cyakwira cyane cyane ku bijyanye n'uko twigira mu byo kurya. Ubu ari n'iki...
Veganism, ikintu cyo gushaka icyo wakora mu buzima, kigamije gushyiraho uburyo bwo kwirinda ibicuruzwa by'ibinyabuzima, kigenda kiyongera mu kumenyekana ku bw'izindi nzego...
